آیا حرم ساختن و نماز خواندن در آن حرام است؟
باسلام دوست گرامی به فرض که همه این روایات صحیح باشند، هیچ یک از آنها در مقام نهی از نماز خواندن در کنار قبور نیست. معنای روایات مورد بحث این است : خدا لعنت کند کسانی را که قبور پیامبرانشان را مسجد قرار دادند.
اگر به معنای این احادیث دقت کنیم براحتی می‌فهمیم منظور از مسجد یا مسجد اصطلاحی است یا مسجد لغوی:
۱) اگر ما کلمه مسجد در روایت را به معنای اصطلاح ی آن ترجمه کنیم معنا و توضیح روایات چنین است: قبور نباید مسجد شوند. یعنی بر روی قبر نباید نماز خواند و نباید از قبر به عنوان مسجد استفاده کرد. پس آنچه که نهی شده این است که کسی بر روی قبری بایستد و نماز بخواند. ولی اگر در کنار قبر یا اطراف آن بایستد و نماز بخواند، طبق این روایات هیچ اشکالی ندارد. بنابراین نماز خواندن در کنار قبر و اطراف آن هیچ‌گونه اشکالی ندارد.
۲) اگر ما کلمه مسجد را به معنای لغوی آن یعنی محل سجده یا سجده‌گاه ترجمه کنیم، معنای روایت چنین است: قبور نباید سجده‌گاه قرار بگیرند. به عبارت دیگر نباید مقابل قبری نماز خواند که آن قبر محل سجده نمازگزار باشد و نمازگزار هنگام سجده پیشانی‌اش را روی آن قبر بگذارد. در این فرض نیز طبق روایات مورد بحث ، نماز خواندن در اطراف قبر هیچ اشکالی نخواهد داشت.
گذشته از معنای لغوی و اصطلاحی مسجد در این روایات، احادیث متعددی از ائمه اطهار علیهم السلام و علمای اهل سنت ، مسجد را بر قبله نیز حمل کرده اند. به عبارت دیگر روایاتی که می‌گویند: قبور را مسجد قرار ندهید یعنی قبور را قبله قرار ندهید. نه اینکه در کنار قبور نماز نخوانید.
حضرت امام رضا علیه السلام امام هشتم شیعیان، می فرمایند:
لا بأس بالصلاة إلى القبر ما لم یتخذ القبر قبلة
الطوسی، محمد بن الحسن، (متوفای۴۶۰هـ)الاستبصار ، ج ۱، ص ۳۹۷ ، تحقیق وتعلیق : السید حسن الموسوی الخرسان، ناشر : دار الکتب الإسلامیة – طهران، چاپ : الرابعة، سال چاپ : ۱۳۶۳ ش
نماز خواندن در مقابل قبر مادام که قبله قرار نگیرد، اشکالی ندارد.
این حدیث امام رضا علیه السلام توضیح و قیدی است برای تمام احادیثی که از مسجد قرار دادن قبر نهی کرده‌اند.
ابن حجر عسقلانی، عالم بزرگ اهل سنت به نقل از بیضاوی دقیقا به همین مسئله تصریح می‌کند که معنای این روایات نهی از نماز خواندن در کنار قبور نیست، بلکه منظور قبله قرار ندادن قبور است . او می گوید:
لما کانت الیهود والنصارى یسجدون لقبور الأنبیاء تعظیما لشأنهم و یجعلونها قبلة یتوجهون فی الصلاة نحوها و اتخذوها أوثانا ، لعنهم و منع المسلمین عن مثل ذلک . فأما من اتخذ مسجدا فی جوار صالح وقصد التبرک بالقرب منه لا للتعظیم ولا للتوجه نحوه ، فلا یدخل فی الوعید المذکور.
الصنعانی، محمد بن إسماعیل الأمیر (متوفای۸۵۲هـ)، سبل السلام شرح بلوغ المرام من أدلة الأحکام، ج ۱، ص ۱۵۳، تحقیق : محمد عبد العزیز الخولی، دار النشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت، الطبعة : الرابعة ۱۳۷۹
از آنجا که یهود و نصاری بخاطر بزرگداشت مقام پیامبران در مقابل قبورشان سجده می‌کنند و آن قبور را قبله خود قرار می‌دهند بطوریکه به سوی آن نماز می‌خوانند و آن قبور را مثل بتهایی قرار می‌دهند، رسول خدا صلی الله علیه و آله در این روایت آنها را لعن فرموده و مسلمانان را از امور مانند آن منع فرموده است. اما کسی که مسجدی (محل نماز یا محل سجده‌ای) را در کنار قبر فرد صالحی برگزیند و بواسطه تقرب به او قصد تبرک کند و نه اینکه قصد تعظیم در برابر او یا قبله قرار دادن قبرش را، داشته باشد، وعید و تهدید رسول خدا صلی الله علیه و آله شامل او نشده و نمازش صحیح است.
عین همین عبارت بیضاوی را بسیاری از علمای دیگر اهل سنت نقل کرده‌اند از جمله: ملا علی قاری، کحلانی، عینی ، سیوطی و مناوی. همه‌ی این علمای اهل سنت، نماز خواندن در کنار قبور اولیاء را جائز می‌دانند و حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله را منحصر در قبله قرار دادن قبر و تعظیم در برابر صاحب قبر در نماز می‌دانند.
العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفاى۸۵۲ هـ)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج ۱، ص ۴۳۸، تحقیق: محب الدین الخطیب، ناشر: دار المعرفة - بیروت.
العینی الغیتابی الحنفی، بدر الدین ابومحمد محمود بن أحمد (متوفای ۸۵۵هـ)، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، ج ۴، ص ۱۷۴، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
السیوطی، جلال الدین أبو الفضل عبد الرحمن بن أبی بکر (متوفاى۹۱۱هـ)، شرح السیوطی لسنن النسائی، ج ۲، ص ۴۲، المکتبة العلمیة - بیروت - لبنان
المناوی، محمد عبد الرؤوف بن علی بن زین العابدین (متوفاى۱۰۳۱هـ)، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج ۵، ص ۳۲۰، تصحیح: صحیح أحمد عبد السلام، دار الکتب العلمیة – بیروت، الطبعة : الاولی، ۱۴۱۵ق.
ملا علی قاری در توضیح علت لعن رسول خدا صلی الله علیه و آله در این روایت، چنین می‌گوید:
سبب لعنهم إما لأنهم کانوا یسجدون لقبور أنبیائهم تعظیما لهم و ذلک هو الشرک الجلی و إما لأنهم کانوا یتخذون الصلاة لله تعالى فی مدافن الأنبیاء و السجود على مقابرهم .
ملا علی القاری، نور الدین أبو الحسن علی بن سلطان محمد الهروی (متوفاى۱۰۱۴هـ)، مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، ج ۲، ص ۳۸۹، تحقیق: جمال عیتانی، ناشر: دار الکتب العلمیة - لبنان/ بیروت، الطبعة: الأولى، ۱۴۲۲هـ - ۲۰۰۱م .
علت لعن یهود و نصاری از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله یا این است که آنها برای قبور پیامبرانشان و تعظیم آنها سجده می کردند که این کار، شرک آشکار است و یا اینکه نماز برای خدا را در مدافن انبیاء و سجده بر قبورشان بجا می آوردند.
حال پس از بررسی دلالی حدیث به ذکر دلائل محکمی از قرآن و سیره صحابه، تابعین و مسلمین می‌پردازیم.
قرآن کریم بناء مسجد و نماز خواندن در کنار قبور را جائز می داند
قرآن کریم به صراحت جواز بنای مسجد بر روی قبر و نماز خواندن در کنار قبر را جائز دانسته و در ضمن بیان داستان اصحاب کهف می فرماید:
إِذْ یَتَنَازَعُونَ بَیْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَیْهِمْ بُنْیَانًا رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِینَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِدًا
سوره کهف، آیه ۲۱
آن گاه که مردم درباره آنها (اصحاب کهف) با یکدیگر به گفت و گو پرداخته و گفتند : بر روى آنها بنایى بسازید. پروردگارشان به کارشان آگاه‌تر است و آنان که بر کارشان غلبه کردند ، گفتند : حتما مسجدی بر قبور آنها بنا می‌کنیم.
از این آیه شریفه بدست می‌آید اولا: کسانی که گفتند بر قبور اصحاب کهف مسجدی بنا می‌کنیم، موحد و یکتا پرست بودند زیرا مسجد عبادتگاه موحدان و یکتاپرستان است نه مشرکان. ثانیا: خداوند این گفتار آنها را بیان و تأیید فرموده است. اگر ساخت مسجد بطوریکه قبر داخل مسجد قرار بگیرد، کار حرامی بود حتما خدای تعالی در این آیه ، از آن نهی و کار آن مردم را مذمت می‌کرد.
نماز خواندن در کنار قبر حضرت اسماعیل
دلیل واضح و محکم دیگر برای جواز و بلکه استحباب نماز خواندن در کنار قبور انبیاء و صالحان ، وجود قبر حضرت اسماعیل و مادرش هاجر در کنار کعبه در مسجد الحرام و نماز خواندن تمام حاجیان و زائران خانه خدا در کنار یا مقابل آن قبر است. به هرحال قبر حضرت اسماعیل در مسجد الحرام واقع شده است. آیا می‌توان گفت نماز خواندن در مسجد الحرام در کنار حجر اسماعیل حرام است؟! آیا می‌توان گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله نمازگزاران کنار حجر اسماعیل را لعن کرده‌است؟! مسلّما اینگونه نیست و لعن پیامبر صلی الله علیه و آله شامل نمازگزاران مسجد الحرام نمی‌شود . همانطور که دلائل آن در ابتدای بحث گذشت.
ملا علی قاری در این زمینه می گوید:
اما من اتخذ مسجدا فی جوار صالح او صلی فی مقبرة و قصد الاستظهار بروحه او وصول اثر ما من اثر عبادته الیه لا للتعظیم له و التوجه نحوه، فلا حرج علیه. الا تری ان مرقد اسماعیل علیه السلام فی المسجد الحرام عند الحطیم. ثم ان ذلک المسجد افضل مکان یتحری المصلی لصلاته.
ملا علی القاری، نور الدین أبو الحسن علی بن سلطان محمد الهروی (متوفاى۱۰۱۴هـ)، مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، ج ۲، ص ۳۸۹، تحقیق: جمال عیتانی، ناشر: دار الکتب العلمیة - لبنان/ بیروت، الطبعة: الأولى، ۱۴۲۲هـ - ۲۰۰۱م .
اگر کسی در کنار قبر فرد صالحی مسجدی اتخاذ کند و یا در مقبره ای نماز بخواند و قصد کمک گرفتن از روح آن فرد صالح را داشته باشد یا قصد رسیدن اثری از آثار عبادتش به صاحب آن قبر را داشته باشد نه اینکه قصدش بزرگداشت او در نماز و یا قبله قرار دادن او باشد، در این صورت اشکالی بر او وارد نیست. آیا نمی بینی که قبر حضرت اسماعیل علیه السلام در مسجد الحرام نزد حطیم واقع شده است؟! آن مسجد برترین مکانی است که نمازگزار برای نمازش بدنبال آن است.
قطعا سیره مسلمین از زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله تا کنون نماز در مسجد الحرام در کنار قبر حضرت اسماعیل بوده و این سیره دلیل محکمی بر جواز نماز خواندن در کنار قبور است.
سیره صحابه و تابعین
سیره صحابه و تابعین از روشن‌ترین دلائل جواز نماز خواندن و بنای مسجد در کنار قبور است. حاکم نیشابوری از زیارت قبر حمزه و نماز خواندن در کنار آن توسط حضرت فاطمه سلام الله علیها اینچنین نقل می‌کند:
روی أن فاطمة بنت النبی صلى الله علیه وآله وسلم کانت تذهب إلى زیارة قبر عمها حمزة فتبکی و تصلی عنده
الحاکم النیسابوری، ابو عبدالله محمد بن عبدالله (متوفاى۴۰۵ هـ)، المستدرک علی الصحیحین، ج ۱، ص ۳۷۷، تحقیق: یوسف عبد الرحمن المرعشلی، دار المعرفة، بیروت.
روایت شده که حضرت فاطمه سلام الله علیها دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره به زیارت قبر عمویش حمزه می‌رفت در آنجا گریه می‌کرد و نزد قبرش نماز می‌خواند.
این روایت تصریح می‌کند که سیره حضرت فاطمه سلام الله علیها این بود که وقتی به زیارت قبر عمویشان حمزه می‌رفتند، گریه کرده و در کنار قبر ایشان نماز می‌خواندند. به عبارت دیگر کنار قبر حضرت حمزه ، مسجد و محل نماز و عبادت حضرت زهرا سلام الله علیها بوده است.
دلیل دیگر در جواز مسجد قرار دادن اطراف قبر ، نماز خواندن عائشه در کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله است. عائشه ، همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، پس از رحلت آن حضرت ، نمازهای واجب خود را تا آخر عمر در کنار قبر ایشان بجا می‌آورده است. همانطور که در کتب اهل سنت آمده است:
إن عائشة قضت حیاتها فی بیتها وصلت فیه تمام عمرها ولم یکن بینها وبین القبر أی جدار إلى أن دفن عمر ، فبنی جدار حال بینها وبین القبور الثلاثة
وفاء الوفاء، ج ۲، ص ۵۴۴
عائشه زندگیش در خانه‌اش به انتها رسید و نمازهایش را در طول عمرش در خانه‌اش بجا آورد. درحالیکه بین او و قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچ دیوار و حائلی نبود تا اینکه عمر بن خطاب در خانه عائشه دفن شد . پس از آن بین عائشه و سه قبر (رسول خدا صلی الله علیه و آله ، ابوبکر و عمر) دیواری ساخته شد.
اگر نماز خواندن در کنار قبور حرام باشد، پس باید گفت عائشه با نماز خواندن در کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، سالها مرتکب حرام می‌شده است! زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه عائشه دفن شدند و عائشه تمام نمازهای خود را در خانه‌اش در کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله بجا می‌آورد.
بنابراین نماز خواندن در کنار قبر و یا مسجد قرار دادن اطراف قبر هیچ اشکالی ندارد و همانطور که در ابتدای مقاله گذشت ، احادیث مدّ نظر سوال کننده، از نماز خواندن بر روی خود قبر یا سجده بر قبر بخاطر تعظیم او و یا قبله قرار دادن قبر نهی می کند و شامل صرف نماز خواندن در اطراف قبر نخواهد شد.
موفق باشید گروه پاسخ به شبهات
| 
